Category: Գրականություն

Բարև Նար ջան ո՞նց ես, ես լավ եմ, տնեցիք լավ են բոլորս քեզ ենք սպասում, գործս լավա, ըտեղ ո՞նցա լարվածա թե հանգիստա գիտեմ, որ պոսետերում չես, մաղթում եմ քեզ հջող ծառայություն լավ հասնես տուն

Հայաստան ասելիս

Հայաստան ասելիս այտերս այրվում են,
Հայաստան ասելիս ծնկներս ծալվում են,
Չգիտեմ ինչու է այդպես:
Հայաստան ասելիս շրթունքս ճաքում է,
Հայաստան ասելիս հասակս ծաղկում է,
Չգիտեմ ինչու է այդպես:
Հայաստան ասելիս աչքերս լցվում են,
Հայաստան ասելիս թևերս բացվում են,
Չգիտեմ ինչու է այդպես:
Հայաստան ասելիս աշխարհը իմ տունն է,
Հայաստան ասելիս էլ մահը ո՞ւմ շունն է…
Կմնամ, կլինեմ այսպես:

Իրիկունը մեր դրսի տունը նստեր կը ճաշեինք, պապս`

— Ակոբ, — ըսավ, — գիշերը երազս մեր կարմիր եզը տեսա լեռը, քովս եկավ, երեսները երեսիս քսեց, լզեց, չըլլա՞ թե գլխուն փորձանք մը գա, վաղ առտու մորդ հետ եզնոցը դարը ելիք գացեք, նայեցեք մեկ մը մեր եզնիքը:

— Հա՜, — ըսի, — երազն ալ բան է, երազին ալ կը հավատացվի՞, ամեն մարդ շատ տեսակ երազ կը տեսնե գիշերը, իրա՞վ կ՚ ելլեն: Երազի մը համար մինչև Ղարա Սըրթը` եզնոցը դարը, ելլենք երթանք:

Պապս ձայնը բարձրացուց.

— Ակոբ, հեչ անասունի վրա գութ չունիս, հեչ մալի, տավարի սեր, փափաք չունիս. կորսվեր են, գլորեր են, տեղ մը կոտրեր է, հիվանդցեր են` հոգդ չէ. ծո՛ մեր ապրուստը անոնցմե է, եզը որ չըլլա` արտը ո՞վ պիտի վարե, կալը ո՞վ պիտի կամնե. եզան վաստակն է, որ կ՚ ուտենք, կովն ու ոչխարը որ չըլլան, կաթը, մածունը ուրկե՞ պիտի գտնենք, չըսե՞ս:

Մայրս, որ նստեր էր թոռներուն, այսինքն տղոցս կարգը, կինս, որ ունկվրայով ներսի տունեն թանապուր բերավ, լռեցին:

Մամս` Տերտիրանց Աղջիկը, որ սեղանին վերի գլուխը պապուս քով նստեր էր, եղբորը` Տեր Պողոսին բնավորությունը ուներ, խիստ էր, երկրորդեց.

— Պապդ ի՞նչ կ՚ ըսե` մտիկ չընե՞ս, չելլե՞ս երթաս: Մորդ հետ գացեք, նայեցեք ու եկեք: Երազները կ՚ ելլեն: Տանը տղան դուն ես: Ո՞վ պիտի երթա: Ի՞նչ ընենք, հա՞րսը ղրկենք:

Ալ չըսի, թե եզնիքը նույն տեղերը չեն մնար, ամեն օր տեղ կը փոխեն, Համիեն, Քեշիշ Տյուզիեն մինչև Տոստալի տակը, Եփրատը, Ղարա Սըրթի լեռն է, Եզնոցը Դարն է, ութը, ինը գյուղի եզնիքը կ՚ արածին, մեր գյուղինները ո՞վ գիտե` ո՞ր կողմն են:

— Աղեկ, աղեկ, վաղը առտու կ՚ երթանք, — ըսի:

Առտուն մութին մորս հետ ճամբա ելանք: Այնքան կանուխ, որ գյուղին դեմի Սուրբ Եղիայի բլուրը դարձանք, Պանտրծակ կ՚ ըսենք, անկե վար Խաչքարի դարվարին իջանք, անկե անդին ճամբան կը շտկվի, ճերմակ ալյուրի փոշիի պես Պարանհողքը կա, դիմացը ժայռերեն հոսող աշխարհի ամենեն անուշ ջուրերեն` Մամասալի ջրվեժը, ավելի վար, մեր աջը, նորեն ժայռերուն տակեն բխող Աղիջրակը եկանք, մուսմութ էր: Հոնկե դարվեր ելանք, խորունկ ձորերուն վրա նայող երկու կապանները կան, անոնցմե ալ անցանք ու նորեն դարվար իջանք, այգիներուն գետը Ղարապուտախը, անոր վրայի կամուրջեն Անծեղկայի հանդը եկանք. ին-ճին չկար: Իսկ գետին ձայնը աշխարհքը բռներ էր: Նորեն դարվեր ելանք, բարձունքը, մեր աջը` շատ վարը Թեղը, Թեղին այգիներր, մյուս կողմը, մեր ձախը` գրչիկներու առուն, որ Քաջտանի քարերեն կուգա մինչև հոդ որ եկանք` լավ մը լուսցավ, առտու եղավ: Վարը, պաղլեղի գույն գետին ջուրերը, Սուլթան Մաղարային, Քարին, Պատերուն, Եղիակին այգիները հատ հատ տեսնվեցան: Եվ երբ Քարնետած եկանք, ուրկե վարեն նշան առնելով քար կը նետեն, ինկած տեղը սահելուն կամ մնալուն համեմատ` հղիները աղջի՞կ, թե մանչ պիտի ծնին` կը գիտցվի, արևը կարմրցուց Սուրբ Գեորգին ճերմակ մատուռը, Լուսաղբյուրը, բռինչները, Ղասոյին ու Մախսոյին հանդիպակաց փարախները: Ղասոյին տղաքը այծերուն հոտը կը քշեին լեռն ի վեր:

Լուր մը առնելու համար ձորեն մինչև փարախները ելանք: Ղընեն` Ղասոյին կնիկը, նստեր էր դուռը, աղբակույտերուն դիմացը, երկու հարսները` Զուլալն ու Կոհառը, քուրդերն ալ, մեզի պես, Գոհար անունը ունին, ներսեն դուրս եկան, չգիտենք` ըսին:

— Միայն` երկու շաբաթ եղավ` ձեր գեղին եզնիքը Բերդհովիտի ետևներն էին, ետքը ո՞ւր գացին` ո՞վ գիտե: Անգամ մըն ալ ձեր եզնոցը հովիվը` Իպոն, Պեկտաղի գացեր էր, եկավ նստավ, Ղասոյին հետ խոսեցան, — ըսին:

Հարսները քրդական գոտիով ու քունքե քունք պղնձե կարմիր դրամներ շարած ճակատներով, մորս հագած Շամու գինեգույն էնթերին ու կապույտ չուխա սալթան շոշափեցին, «ղըզ, նե կյուզել տըր» ըսին ու հիացան:

Ալ չկեցանք: Լեռան մյուս կողմը վեց տուննոց ղզլպաշի գյուղ մը կար, Խել — մը — կա կ՚ ըսեն, հոն չգացինք: Ի՞նչ լուր պիտի կրնայինք առնել, նորեն ձորը իջանք: Ու Կարմիր Կապաններու կարմիր ժայռերու մեջեն` Հասան Թանառ ելանք, Ղարայ Սըրթի կապարագույն մասը: Այս տեղերը մեր գյուղին փայտի դարն էր, վառելափայտին լեռը, Կաղնեստաններու մեջեն ու եզերքեն քալեցինք, որոնք բացաստաններով կ՚ ընդհատվեին ու նորեն կը շարունակվեին: Հեռավոր հորիզոններով աշխարհ մը կար մեր առջևը: Բինկյանը երևցավ Սոսեկի լեռներուն փեշը, ավելի ճիշտը` գոգը, կապտավուն մշուշի մը մեջ, դիմացը` գետին մյուս կողմը, գյուղին այգիներն էին:

Դեղնուկի լանջքերուն տակ Զիմառան տեսանք, պարտեզներու ի՜նչ հոծ կանաչությունով մը շրջանակված: Ու Եփրատի հովիտը, ու Արջուկին Խանը, ու Քերվան Եոռանի ճամբան, որ կը ձգուեր ու կը ձգուեր: Մարդ չկար, բայց վախ ալ չկար, ո՞վ պիտի համարձակեր ծուռ նայելու մեզի, մեր գյուղին լեռներն էին, մենք ու խաշնարած քուրդերը կային, որոնք ձմեռը իրենց հոտերով Ղարապուտախի ու Եփրատի քարայրները կը ձմեռեին, իսկ ամառը Ղարա Սըրթի այս արոտները կը բարձրանային:

Գագաթի մը վրա, որ երկնքին կը դպեր կարծես, միակ կին մը կայներ էր հոտի մը մեջտեղը, որոնք իր շուրջը կ՚ արածեին: Քրդուհի մըն էր: Մինչև իր քովը չելանք, վարեն պոռացի,

— Է՜յ…Կաճճե՜…

Կինը մեզի դարձավ:

— Մեր Պզտիկ Արմտանին եզնոցը տեղը գիտե՞ս… Մեր Պզտիկ Արմտանի՜ն… Մեր Պզտիկ Արմտանի՜ն… Մեր Պզտիկ Արմտանի՜ն… եզնոցը տե՜ղը… եզնոցը տե՜ղը… եզնոցը տե՜ղը… գիտե՞ս, գիտե՞ս — գիտե՞ս…

Յուրաքանչյուր մասը խոսքիս` երեքական անգամ կրկնեցի, ինչպես կ՚ ըսենք մենք` հեռուեն հեռու, լեռնե լեռ երբ խոսելու ըլլանք: Ձայնս Ղարա Սըրթը բռնեց:

— Ի՞նչ կ՚ ըսես, — պատասխանեց:

— Կ՚ըսե՜մ թե… կ՚ըսե՜մ թե… կ՚ըսե՜մ թե…— պոռացի ու նորեն, որքան ձայն ունեի, յուրաքանչյուր խոսքս երեքական անգամ կրկնեցի.

— Նըզանը՜մ — նըզա՜նըմ — նըզանը՜մ, — պատասխանեց։

— Չեմ գիտեր` ըսավ: Ալ ի՞նչ պիտի ընես:

Տոստալ հասանք, որ նույնպես Ղզըլպաշի գյուղ մըն էր: Հողե տուները այնքան ցած էին, որ` փողոցեն տանիք ելիր, եթե կ՚ ուզես: Այծերը արոտ ղրկեր էին, կիները բաց դուռներուն մեջ մածուն կը հարեին խնոցիներով: Բակերը, փողոցները, ամենուրեք այծի սպլտուր ու մեզ էին, արևին տաքութենեն աղբ կը հոտեր գիւղը: Մքայել քեռիիս տոսթերն էին տոստալցիները, շատ կուգային քեռիիս տունը, մայրս որ տեսան` խնոցիները հարելը կեցուցին, թափեցան վրան: Քիպարային ու Սալմանին կնիկները մեր թևերեն քաշեցին, որ իրենցը երթայինք, բայց մենք մերժեցինք, մեր եզնիքը տեսնել եկեր ենք` ըսինք: Մեր Մեծ գյուղին եզնոցը գիշերած ձորը մեզ ղրկեցին, անպատճառ Եփրատին ափերը պիտի ըլլան, — հարեցին, — հովիվներեն կը հասկնաք ձերիններուն տեղը:

Գտանք, ինչպես բացատրեցին` խորունկ ու ջուրով ձորի մը մյուս կողմը, գետահայաց արոտավայրի մը վրա ցրված, կ՚ արածեին: Բաղաշտաշի դիմացը եկած էինք, մեր դեմի ափն էին տուները: Հովիվները` Վահանն ու Դանիելն էին:

— Ետ դարձէք, ե՜տ, ե՜տ, ե՜տ, — պոռացին մեզի իրենց տեղեն, մեր հարցումներին պատասխանելով, — Իպոն` ձեր հովիվը, ձեր եզնիքը Ղարապուտախի մյուս ափը անցուց, մյուս ա՜փը… մյուս ա՜փը… մյուս ա՜փը, — Ղափլան Ղայասիեն Իննսունիննեն գետը իջեք, գետը… գե՜տը… գե՜տը, — Ամըրքարի դարվերներեն Ճերմակ Քարտա՜կ ելեք… Ճերմակ Քարտա՜կ — Ճերմակ Քարտա՜կ, Խորան աղբյուրին կամ Դեղջուրին երեսները պիտի ըլլան, Խորան աղբյուրի՜ն… Դեղջուրի՜ն… Խորան աղբյուրի՜ն… Դեղջուրի՜ն… – հասկցա՞ք… հասկցա՞ք… հասկցա՞ք…

Խորան աղբյուրեն տեսանք: Դեղջուրի ձորին երկու երեսները կ՚ արածեին: Հասանք ու մտանք իրենց մեջ: Հովիվը` Իպոն, չկար, աղջիկը Նըզառեն կար, որ Թեփթացի երկու աղջիկներու հետ բոլորվեր, նստեր քար կը խաղային. տղոցմեն կրտսերը` Ասսոն կար, որ Կախմխցոնց տղոցը հետ հովիվներուն լեռը խաղցած տեսակի չալուկ կը խաղային: Նըզառեն մեզ տեսավ ու վազեց, եկավ:

— Եզնիքը տեսնել եկանք, — ըսինք ու շրջեցանք, ամեն եզին քովեն անցնելով ու նայելով: Մեր երեք եզները տեսանք, նույնպես կնոջս Մարանցինները, Կորջայենցիները, Քեռոնցինները, որոնք խոտերը փրթցնելով ու ուտելով, կ՚ ընթանային: Լեռը ու գիշեր-ցերեկ երեք ամսվան բացօթյան ինչպե՜ս գեղեցկացուցեր էին զիրենք: Սևերը ավելի սևցեր, ճերմակները ավելի ճերմակցեր, գորշերը ավելի գորշացեր էին: Ամենուն կոտոշները կը փայլեին: Եզ մը կար, մանավանդ, նայեցանք ու նայեցանք, ու հիացանք: Արևեն կը շողային աչքերը, շուրթերը, ճակատը, թարթիչները, մազերը: Ի՜նչ հոյակապ էր, բարձր սրունքներով: Մազերուն գույնը մեր կարմիր եզինին կը մոտենար, բայց ասորինը կարմիր ալ չէր, կրակի, բոցի, արևի գույն մըն էր: Եվ հետո` մերինին երկու անգամն էր:

— Արո՞ւ եզն է, — հարցուցինք Նըզառեին:

Շրթները վերցուց:

— Աղջի, մարդու պես չխոսի՞ս, որո՞ւնն է, — հանդիմանեց մայրս:

— Ի՞նչ գիտնամ, Նանե հարսիկ, պապաս գիտե:

Մորս Նանե հարսիկ կը կանչեր:

Ասսոն ալ չէր գիտեր: Մեծ եղբայրը` Տիապը ըլլար, գիտեր, թե որունն է, ըսավ:

Բայց մեր կարմիր եզը չտեսանք, չկար: Նախապես չկասկածեցանք, որևէ կողմ մը կ՚ արածի` խորհեցանք, բայց ավելի վերջը, երբ երկու ձորերուն հետին անկյունները ժուռ եկանք ու փնտրեցինք, իրար անցանք: Չկար:

Առտուն պապաս համրեց` լման էին, — պնդեց Նըզառեն:

— Էներուն նայինք մեկ մըն ալ, — ըսավ մայրս, — չըլլա՞, թե լեռը մազերնուն գույնը փոխե ու չճանչնանք:

Որունին, որ եզուն նայեցանք, մեր տան էները չունեին:

Եզներու մեջ ամենագեղեցիկին, բարձրասրունքին, արևափայլ մազերովին մոտեցա: Չխրտչեցավ, թողուց:

Ու մեկեն չհավատացի, ապշեցա: Մեր էնե՜րն էին: Աջ ականջին տակը իմ նշաննե՜րս էին, իրարմե բաց, երեք հատ: Մեր ե՛զն էր: Այս ի՛նչ էր ըրեր լեռը, ի՜նչ արևաշող թարթիչներով, արևաշող ճակատով ու աչքերով եզան մը փոխեր, պայծառակերպեր էր: Ամենեն անվանի արձանագործը եզան մը արձանը շինելու ըլլար, այս աչքերս խտղող, այս արու գեղեցկությունը պիտի չկրնար տալ: Երազին մեջ պապուս երեսները լզածին պես` երեսներս լզեց:

Իրիկունը՝ մեր ընթրիքի ամենօրյա պահուն, ինչպես միշտ` լուսաչոք, երբ սեղան նստանք ճաշելու, մի առ մի պատմեցի:

Կարելի է ասել, որ գինին ամենահին խմիչքն է, ասում են, որ այս խմիչքը ստեղծվել է մ.թ.ա. 6 հազար տարի: Ասում են նաև, որ առաջին գինին պատրաստվել է Վրաստանում։

Գինու առասպելներ

Հարցի պատասխանը, թե երբ է աշխարհում հայտնվել առաջին գինին, կարելի է գտնել Աստվածաշնչում։ Նոյը եղել է առաջին գինեգործը, և դա հստակ ասված է Հին Կտակարանում: Մերձավոր Արևելքում նրանք գիտեին, թե ինչպես գինի պատրաստել ոչ միայն խաղողից, այլև նռից, խուրմայից և այլ մրգերից։ Ավետարանում Հիսուս Քրիստոսը ջուրը վերածել է գինի, իսկ Պողոս առաքյալը խորհուրդ է տվել ստամոքսի հիվանդությունից այն խմել ջրով: Աստվածաշնչյան տեքստերում կան և՛ գովասանքի խոսքեր արբեցնող խմիչքի մասին, և՛ նախազգուշացումներ անհամաչափ օգտագործման մասին:

Գինու պատմություն — անտիկ տարբերակ

Հին Հունաստանի առասպելներում կա մի պատմություն մի հովվի մասին, ով կորցրել է ոչխար: Նա գտավ, որ նա ուտում էր անհայտ որթատունկի կադրերը՝ հատապտուղների փնջերով: Երիտասարդը պոկել է պտուղները և գտածոն ցույց տվել տիրոջը, ով հատապտուղներից համեղ հյութ է քամել։ Մի անգամ խաղողի հյութով անոթը մոռացել էին հեռացնել արևից, և այն խմորվեց: Տղամարդը փորձեց ըմպելիքը և գնահատեց դրա օգտակար հատկությունները. արբած հյութը ցրեց մելամաղձությունը և ուրախացավ ոչ ավելի վատ, քան լավ լուրը: Այսպիսով սկսվեց հունական գինու պատմությունը:

Գինու պատմությունը

Գինին պատրաստում էին Հին Եգիպտոսում (XXVIII-XXIII դդ.)։ Պահպանված հարթաքանդակների վրա պատկերներ կան, որտեղ մարդիկ խաղող են հավաքում, և գրավոր ապացույցներ են հայտնաբերվել, որ եգիպտացիները գիտեին և սիրում էին գինին:

Հունաստանում գինեգործությունը զարգացել է մ.թ.ա. III հազարամյակի վերջին։ Հելլենները պատրաստեցին խաղողի գինի և բարելավեցին դրա համը՝ ավելացնելով անուշաբույր խոտաբույսեր, մեղր և ընկույզ:

Հին հռոմեացիները հույներից վերցրեցին գինեգործության էստաֆետը, հասցրին իրենց արհեստը կատարելության և առաջինն էին, որ սկսեցին հնացնել գինին: Կան գրավոր աղբյուրներ, որտեղ հիշատակվում է դարավոր գինի։ Հռոմեական կայսրությունը պատերազմներ մղեց և նվաճված երկրներ բերեց գինեգործության ավանդույթներ։

Տարածված վարկածի համաձայն՝ գինեգործության առաջացումը կապված է Անդրկովկասի հետ։ Ժամանակակից Վրաստանի և Հայաստանի հողերում գինեգործության արվեստը զարգացել է արդեն 4000 տարի առաջ։

Եվրոպական երկրներում ավանդույթները համեմատաբար երիտասարդ են, բայց նույնիսկ դրանք հազարավոր տարիներ են։ Գինին առաջին անգամ հայտնվել է Ֆրանսիայում 7-րդ դարում։ մ.թ.ա ե., ապա Պորտուգալիայում — II դ. մ.թ.ա. իսկ Գերմանիայում՝ I դ. n. ե.

Ռուսաստանում խաղողի գինին սկսեց պատրաստել միայն Պետրոս I-ի օրոք, կայսրը տեխնոլոգիա բերեց Եվրոպայից: Որոշ շրջաններում գինեգործությունն արդեն գոյություն ուներ, սակայն Ռուսաստանում մարդիկ նախընտրում էին գարեջուրն ու գարեջուրը։

1921-ին, երբ ես արդեն տասներեք տարեկան էի, Ֆրեզնոյի կենտրոնից մի օր տուն էի դառնում` թևիս տակ մի «Վիկտոր» գրամոֆոն ու մի ձայնասկավառակ: Հեծանվով էի: Ցրիչի իմ անվերջ երթուդարձերը այդ հեծանիվը կերպարանքից բոլորովին գցել էին, իսկ գրամոֆոնի բռնակը փչանալ սկսեց առաջին տպագրությունից շատ չանցած:  Իմ առաջին եվրոպական ուղևորության տարում` 1935-ին, գրամոֆոնը հանձնեցինք Փրկության բանակի ֆոնդին, բայց ձայնասկավառակը կա, մինչև օրս էլ պահպանում ու նրա նկատմամբ ամենաքնքուշ զգացումներ եմ տածում, որովհետև ամեն լսելով հիշում եմ, թե ինչ պատահեց, երբ տուն հասա խարխլված հեծանվով, նոր գրամոֆոնով ու մեկ հատիկ ձայնասկավառակով:

Գրամոֆոնն ինձ վրա նստել էր ուղիղ 10 դոլար, ձայնասկավառակը` 78 սենթ, գրպանիս 4 դոլար 25 սենթի հետ դա իմ առաջին աշխատավարձն էր:   Մայրս աշխատում էր Գուգենհեմի խանութում և գործից նոր էր եկել, ու դեմքից լավ երևում էր , որ խաղողն այդ օր բաժանել էին երկուհարյուրգրամանոց տուփիկների, իսկ դա հարյուրգրամանոց տուփիկների բաժանելը չէր, հարյուրգրամանոց տուփիկները երբեմն նույնիսկ օրը չորս դոլար էին բերում, իսկ երկուհարյուրգրամանոցները, ինչքան էլ ջանայիր` մեկուկես, ամենաշատը երկու դոլար հազիվ էին տալիս: Այդ ժամանակ դա փող էր, մանավանդ եթե հաշվի առնվեր, որ նույնիսկ այդքանից էինք զրկվում, քանի որ ինչպես Գուգենհեմի, այնպես էլ Ռոզենբերգի, Ինդերիգենի խանութներում ու ամենուր, որտեղ չոր մրգեր էին տեսակավորում, աշխատանքը ժամանակավոր էր, միրգը վերջանալու հետ աշխատանքն ու աշխատավարձն էլ էին վերջանում:  Հրճվանքից շառագունած` գրամոֆոնը թևիս տակ տուն մտա ու դեմառդեմ ելա երկուհարյուրգրամանոցների ու սենթերի հոգսից տառապած մորս լուռ հայացքին: Նույնպես լուռ` գրամոֆոնը դրեցի հյուրասենյակի կլոր սեղանին` ստուգելու, թե ճանապարհին չի՞ վնասվել. չէր վնասվել, ամեն ինչ կարգին էր, երկու կողմից ռետինե սեղմիչներով ամրացված ձայնասկավառակը հանեցի լաթե ծրարից, նայեցի, շուռ տվի, նայեցի մյուս կողմը և հենց այդ ժամանակ նկատեցի, որ մայրիկն ուշադիր ինձ է հետևում: Իսկ երբ սկսեցի պտտել բռնակը, մայրիկը խիստ զուսպ, որը ինձ լավ հայտնի նրա խիստ անբավականության նշանն էր, սկսեց:
Սկսեց հայերեն.
-Վիլլի, չէի՞ր ասի` դա ինչ է:
-Սա գրամոֆոն է, գրամոֆոն են ասում:
-Վիլլի, քեզ որտեղի՞ց այդ գրամոֆոնը:
-Բրոդվեյի վրայի Շերման և Քլեյ խանութից:
-Վիլլի, դա քեզ գործակատարնե՞րը նվիրեցին:
— Ոչ, ես առա:
— Ու ինչքա՞ն տվեցիր, որ առար, տղաս:
-Տասը դոլար:
-Մեր տան համար տասը դոլարը փող է, Վիլլի, թե՞  դու տասը դոլարը փողոցից գտար:
-Ոչ,- ասացի ես,- գրամոֆոնի տասը դոլարն ու սկավառակի յոթանասունհինգ սենթը ես իմ աշխատավարձից տվեցի:
-Իսկ տան վարձի, ուտելու ու հագնելու համար ինչքա՞ն բերեցիր, Վիլլի:
-Մնացածը` չորս դոլար քսանհինգ սենթ: Ինձ տասնհինգ դոլար են վճարում:
Սկավառակը պտտվում էր, և ես ուզում էի արդեն ասեղն իջեցնել, երբ հասկացա, որ ծլկելու ամենաճիշտ պահն է: Վայրկյան իսկ չկորցնելով` հետնամուտքից բակ դուրս թռա:  Վրան մետաղացանց քաշած դուռը իմ ետևից շրխկաց և երկրորդ անգամ շրխկաց մայրիկի հետևից: Տան շուրջը վազքով մի լրիվ պտույտից հետո ես ինձ համար նշեցի, որ նախ` երեկոն գեղեցիկ է ու խաղաղ, ապա` Լևոն Քեմալյանի հայրը, մի շատ հարգված պարոն, փողոցի մյուս մայթին, իրենց տան առաջ կանգնել, բերանը բաց մեզ է նայում: Բերանը, հիմա ասեմ, ինչու էր բաց. առաջին` նա հայոց երիցական եկեղեցու ավագն էր, երկրորդ` մեզ նման բիթլիսցի չէր, երրորդ` Սարոյան չէր և այդպիսի տեսարանների սովոր չէր:
Մի բան հաստատ էր, որ հարգարժան Թագուհի Սարոյանն ու նրա որդին ամենևին էլ մաքուր օդ շնչելու ու մարզանքի չէին եկել, բայց թե ի՞նչ էր պատահել:
Վազելիս ես սիրալիր, ինչպես վայել է հարևանին, պարոն Քեմալյանին ողջունեցի, հետո շքամուտքով սուրացի հյուրասենյակ, իջեցրի ասեղը և նույն թափով ընկա ճաշասենյակ, այստեղից լավ կերևար, թե ինչ տպավորություն է թողնելու նվագը մայրիկի վրա, իսկ անհրաժեշտության դեպքում կարելի էր դուրս թռչել հետնամուտք ու այնտեղից` դարձյալ բակ:
Գրամոֆոնը սկսեց, և հենց նվագի հետ մայրիկը հյուրասենյակ ընկավ: Մի պահ նա կարծես շարունակում էր հետապնդումը, առանց նույնիսկ ուշք դարձնելու երաժշտությանը, բայց հանկարծ հետո կատարվեց այն, ինչը ինձ ստիպում է մինչև այսօր մասունքի պես պահել այդ ձայնասկավառակը:
Մայրս կանգ առավ` ոչ այն է շունչը տեղը գցելու, ոչ այն է նվագը լսելու. մինչև հիմա էլ չգիտեմ` մայրիկն ինչու կանգ առավ: Մեղեդին ծորում էր, ես հասկացա, որ մայրիկը որոշել է ինձ հանգիստ թողնել, ուրեմն կամ վազելու ուժ չուներ և կամ տարվել էր նվագով: Քիչ հետո զգացի, որ մայրիկն ուշադիր լսում է: Ես տեսա, թե նրա նրա դեմքից ինչպես է հեռանում հետապնդման մոլուցքը, և ինչպես է նա խաղաղվում երաժշտությունից: Ծղոտե հյուսկեն բազկաթոռը, որ հայրիկից էր մնացել, մայրս մոտեցրեց սեղանին: Հայրս մահացել էր 1911-ին ու մեզ այդպիսի վեց բազկաթոռ էր թողել: Զայրույթն ու հոգնությունը թոթափվեց մայրիկից. Սուրբ գրքում այդ մասին հիշատակված է, թե զայրացած մի թագավորի համար քնար էին նվագում:
Ես կանգնած էի հյուրասենյակի դռների մեջ: Երբ երաժշտությունը վերջացավ, մոտեցա սեղանին, բարձրացրի ասեղը և գրամոֆոնն անջատեցի:
Առանց ինձ նայելու` մայրս խոսեց, այս անգամ անգլերեն,- օլ ռայթ, թող մնա մեր տանը,- իսկ հետո հայերեն կիսաձայն խնդրեց,- մի անգամ էլ միացրու:
Ես գրամոֆոնն արագ լարեցի ու ասեղն իջեցրի սկավառակին: Մինչև վերջ լսելուց հետո մայրիկն ասաց.
-Հիմա ինձ սովորեցրու` ինչպես է լինում:
Ես սովորեցրի, և մայրիկը երրորդ անգամ ինքը միացրեց:
Իրոք որ հրաշալի նվագ էր: Քիչ առաջ նա զայրացած էր աշխատավարձս անիմաստ, իր կարծիքով անպետք իրի վրա ծախսելու համար, բայց ահա լսեց ու սիրեց երաժշտությունը, լսեց ու հասկացավ, որ փողը ծախսված է ոչ թե անիմաստ, այլ նույնիսկ շատ իմաստուն ձևով:
Ես նստեցի հյուրասենյակում  ու սկսեցի աչքի անցկացնել հայտագիրը, որ գրամոֆոնի հետ Շերման ու Քլեյ  խանութի վաճառողուհին էր տվել:
Մայրիկը վեց անգամ լսեց ձայնասկավառակը, հետո հարցրեց.
-Դու միայն մի՞ սկավառակ ես տուն բերել:
-Այո,-ասացի ես: — Բայց մյուս երեսին մի երգ  էլ կա:
Ես մոտեցա գրամոֆոնին ու զգուշորեն շրջեցի սկավառակը:
-Ասա, խնդրեմ, դա՞ ինչ երգ է,- հարցրեց անգլերեն:
-Սա «Հնդկացի հյուրի երգն» է, դեռ ես էլ չգիտեմ, խանութում միայն առաջին մասն եմ լսել`« Չիո-չիո սան»:
-Չիո-չիո սա՞ն: Ի՞նչ է նշանակում;
-Երևի ոչինչ էլ չի նշանակում, ուղղակի այդպես է: Ուզու՞մ ես հիմա էլ «Հնդկացու երգը»  դնեմ:
-Դիր,- ասաց:
Տնեցիք վերադառնում, դրսից լսում էին երգի ձայներըՙ մտնում հյուրասենյակ ու տեսնում սեղանին դրված բոլորովին նոր գրամոֆոնը և նրա դեմ` ծղոտի բազկաթոռում մտասուզված մայրիկին:
Ու ես հիմա ինչպե՞ս չգնահատեմ այդ ձայնասկավառակը, որ մորս միանգամից սիրել տվեց երգն ու երաժշտությունը և, կարծում եմ, մայրիկը հենց այդ օրվանից հասկացավ, որ իր որդին իզուր չի կյանքում որոշ բաներ փողից  ավելի  կարևոր համարում, առավել կարևոր, քան նույնիսկ  հացն ու ջուրը և տունն ու հագուստը:
Մի շաբաթ անց, երբ բոլորս սեղանի շուրջը իրիկնահացի էինք, մայրիկն ասաց, որ ժամանակն է ընդհանուր փողերով գնել երկրորդ ձայնասկավառակը և ցանկացավ իմանալ, թե խանութում ուրիշ ինչ կա: Ես նրա համար կարդացի հայտագիրը, բայց մայրիկը երգերի անուններից ոչինչ չհասկացավ ու ինձ վստահեց. խնդրեց խանութ գնալ ու վերցնել որևէ հրաշալի բան: Հենց այդպես հայերեն էլ ասաց` որևէ հրաշալի բան, մի լավ բան: Մայրիկի հանձնարարությունը ես, իհարկե, կատարեցի ուրախությամբ:
Հիմա` քառասուներկու տարի անց, լսում եմ այդ ձայնասկավառակը և ջանում հասկանալ, թե ինչ պատահեց  մայրիկին այն ժամանակ: Կարծում եմ` նրա սիրտը գերեցին ելևէջները, որ մայրիկին դիմեցին որպես հին ծանոթի, անսահման հարազատ մի մարդու:  Կլարնետի հնչյուններն ու բանջոյի ելևէջները ասես զրուցում էին ու հիշեցնում  անցյալը, անտրտունջ ընդունում ներկան, հույսեր կապում ապագայի հետ և մերթ մարում ու մերթ նոր ուժով թրթռում ճապոնուհու տխուր սիրո մասին, որին լքել էր ամերիկացի նավաստին, հոբոյը խոսում, ու սաքսոֆոնը տնքում էր թաքուն հուզմունքից…
Սկավառակն այսպես էր կոչվում` «Ֆոքստրոտ Ջ. Պուչինիի մեղեդիներով, Յուգո Ֆրեյի մշակմամբ, կատարում է նվագախումբը Պոլ Ուայթմենի ղեկավարությամբ.18.7.7.7.- Ա»: Հետագայում, երբ տնեցիք զայրանում էին իմ հերթական անմիտ գնումի համար, մայրս միշտ իմ կողմն էր բռնում, մեղմորեն պաշտպանում ու արդարացնում  էր ինձ, մինչև համբերությունը հատնում ու ճչում էր.
-Տղային հանգիստ թողեք, ձեզ համար նա առևտրական չի:

Ես կանգնած էի հյուրասենյակի դռների մեջ

Կածանն ինձ տաներ անտառը՝ ցախի,
Անտառն իմ գլխին ուլունքներ թափեր։
Սուլոցի փոխվեր սարսուռն իմ վախի,
Եվ ոչ մի շշուկ ոտքս չկապեր։

Կացինս թողած կաղնու փչակում,
Պարանս ժայռի փեշերին թողած,
Շապիկիս թևքը՝ մասրենու ճանկում,
Փեշքը՝ մոշենու փշերին թողած,

Թռչեի թրջված հավքի ետևից
Եվ չբռնեի մինչև իրիկուն…
Հարցնեի հողից, ջրից, աստղերից.—
Գտնեի կածանն ու դառնայի տուն:

Հայրս ինձանից բան չհարցներ,
Չնայեր ոչ մի խնդիրք ու լացի,
Ինձ «պարան, կացին ու ցախ դարձներ»…
Եվ մայրս կանչեր իրիկնահացի։

Քթիցս կարծես ծուխ է բարձրանում…
Ինչո՞ւ է կորածն այսքան քաղցրանում։

Կածան-նեղ ճանապարհ

Երազիդ մեջ տեսածի հիդ

Ինձի մէ հեսաբ մի անի…
ՍԱՅԱԹ-ՆՈՎԱ

Ես այն աշխարհից եմ եկել,
Ուրիշ է իմ կարոտը անբառ:
Չկա փրկության մի երկիր,
Չկա փրկության ճանապարհ:
Մարդիկ — ես սիրում եմ նրանց —
Բայց այլ է կարոտը իմ անհուն.
Այս գորշ աշխարհի վրա
Կարող ես սփոփել — միայն դո՜ւ:

Միայն դո՜ւ կարող ես հասկանալ
Հոգուս տխրությունը անել,
Ուզում եմ ցնդել, վերանալ, —
Ուզում եմ միշտ քե՜զ հետ լինել:
Ուզում եմ հավիտյան շնչել
Անուշ թովչությունը դեմքիդ —
Խմել քո երգերը հնչեղ
Ու կորչել քո երգում վճիտ…

9. III. 1920

---

Լուսամփոփի՜ պես աղջիկ՝ աստվածամոր աչքերով,
Թոքախտավոր, թափանցիկ, մարմինի՜ պես երազի,
Կապո՜ւյտ աղջիկ, ակաթի ու կաթի պես հոգեթով,
Լուսամփոփի՜ պես աղջիկ…

Ես ի՞նչ անեմ, ի՞նչ անեմ, որ չմեռնի իմ հոգին,
Որ չմարի իմ հոգին քո ակաթե աչքերում․
Ես ի՞նչ անեմ, որ մնա ծիածանը երեքգույն,
Որ չցնդի, չմարի՜ իմ հոգու հեռուն…

Լուսամփոփի՜ պես աղջիկ՝ աստվածամոր աչքերով,
Թոքախտավոր, թափանցիկ, մարմինի՜ պես երազի,
Կապո՜ւյտ աղջիկ, ակաթի ու կաթի՜ պես հոգեթով,
Լուսամփոփի՜ պես աղջիկ…

Божий дар — Աստծո պարգևը

Притча от Петра Мордковича

Всамом начале времён было дело, когда только-только были созданы все твари земные. Вышел перед ними специальный ангел с корзинкой, а в ней чего только нет, самые разные полезные качества, на любой вкус. Ну и стали все твари разбирать, кому что. Лиса взяла хитрость, мышь — запасливость, муравей — трудолюбие и т.д.

И как обычно бывает в таких случаях, последнему ничего не досталось. А кто был последним? Правильно, человек. И ему, самому обделённому, ангел отдал пустую корзинку. Говоря человеческим языком — оставил способность учиться и наполнять корзинку по собственному разумению.

Так что каждый сам себя делает. Главное — не запихивать в корзинку всякое барахло только потому, что его много, и оно стоит недорого.

Ժամանակի ամենա սկզբում եղել էր դեպք, երբ բոլոր երկրային արարածները նոր էին ստեղծվել։ Նրանց դեմ ելել էր հատուկ հեր

հրեշտակ զամբյուղով, իսկ նրա մեջ ինչ ասես չկար, ամենա օգտակար հատկությունները, ամեն ճաշակի համար։ Դե բոլոր արարածները սկսեցին վերցնել, ում ինչ։ Աղվեսը վերցրեց խորամանկությունը, մուկը—խնայողությունը, մածունը—աշխատասիրությունը և այլն։

ԵՒ ինչպես միշտ լինում է այսպիսի իրավիճակներում, ոչինչ չի հասնում վերջինին։ ԵՒ ո՞վ էր վերջինը։ Ճիշտ է, մարդը։ Ու նրան, ամենա զրկվածին, հրեշտակը տվեց դադարկ զամբյուղը։ Մարդկային լեզվով ասելով—Թողեց մարդուն կարողություն սովորել և լցնել զամբյուղը իր ընտրությամբ։

Այսպիսով ամեն մարդ ինքը իրեն է ստեղծում։ Գլխավորը.

— Զամբյուղի մեջ չխոթել ամեն մի աղբ միայն այն պատճառով, որ այն շատ է, և դա արժե ոչ թանկ։